آشنایی با کاخ صاحبقرانیه ، نگین کاخ نیاوران

صاحبقرانیه در باغ زیبای نیاوران هر چند، که نمای بیرونی باشکوهی ندارد، اما درونش سرشار از ذوق و ظرافت شرقی است. نگاره‌های چشم‌نواز در ترکیبی دلنشین با تزیینات معماری ایرانی، این کاخ را به فضای نقاشی‌های خیال‌انگیز نزدیک کرده است. آینه‌کارهای ظریف با گچ‌بری‌های هنرمندانه به عظمت این بنا افزوده است.

کمی درباره‌ی مجموعه نیاوران

مجموعه فرهنگی-تاریخی نیاوران در باغ بزرگی به مساحت حدود ۱۱ هکتار در شمال تهران در میدان شهید باهنر (میدان نیاوران) قرار دارد که از زیبایی و جذابیت طبیعی و تاریخی فراوانی برخوردار است.

بناهای مجموعه کاخ نیاوران متعلق به دوره‌های قاجار و پهلوی می‌باشد. ابتدا شاهان قاجار کاخ نیاوران را مکان خوش آب و هوا جهت اقامت ییلاقی خویش برگزیدند. فتحعلی‌شاه قاجار برای تفریحات تابستانی خود دستور می‌دهد تا در منطقه‌ای خوش آب و هوا خارج از شهر تهران که وسعتی بسیار کمتر از امروز داشت باغی مصفا بسازند. درکنار روستایی که «گُرده‌وی» یا «گُرده‌به» خوانده می‌شد و در نیاوران امروز قرار داشت به جای نیزاری که در همسایگی روستا واقع بود باغ را ساختند. باغ ییلاقی فتحعلی‌شاه که در جای نیزار ایجاد شد را «نی‌آوران» نامیدند که بعداً به نام «نیاوران» مشهور شد. محمدشاه نیز در همین باغ بنای کوچک و ساده‌ای بنا کرد و به دنبال او ناصرالدین شاه «کاخ صاحبقرانیه» را در باغ نیاوران ساخت. آخرین بنایی که در دوران قاجار در باغ نیاوران ساخته شد، مشهور به کوشک احمدشاهی است.

در زمان حکومت پهلوی دوم، برخی از بناهای کوچک باغ نیاوران تخریب شد و کاخ نیاوران با سبکی مدرن جهت سکونت وی و خانواده‌اش ساخته شد.

اکنون محوطه کاخ شامل کاخ اختصاصی نیاوران و موزه‌ی پارچه و لباس‌های سلطنتی، کاخ صاحبقرانیه و موزه‌ی حوضخانه، کوشک احمدشاهی، موزه‌ی جهان‌نما، کتابخانه اختصاصی، موزه‌ی خودروهای اختصاصی کاخ نیاوران، باغ کتیبه‌ها و گلخانه‌ها می باشد.

در سال ۱۳۵۷ هجری شمسی این کاخ توسط نیروهای انقلابی تسخیر شد و در سال ۱۳۶۰ به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تحویل داده شد. در سال ۱۳۶۵ کاخ-موزه‌ی نیاوران برای اولین بار گشایش یافت. در سال ۱۳۶۸ مرکز آموزش عالی میراث فرهنگی در محل مدرسه اختصاصی راه‌اندازی شد و یک سال بعد فضاهای جانبی آن به خوابگاه پسران اختصاص یافت.

در سال‌های بعد موزه جهان نما (۱۳۷۶)، کاخ صاحبقرانیه(۱۳۷۷) و کوشک احمدشاهی (۱۳۷۹) نیز در معرض بازدید عموم قرار گرفت.

وجه تسمیه صاحبقرانیه

در گذشته هر قرن را هشتاد سال حساب می‌كردند و كسی كه به سی‌امین سال حیات خود رسیده یك قران را گذرانده بود. یعنی هر دوره سی ساله را یك قران می‌گفتند. پادشاهی كه بیش از سی سال سلطنت كرده بود صاحبقران نامیده می‌شد.

در ذهن بیشتر مردم، در مورد لغت صاحبقران و اطلاق آن به این بنای تاریخی این باور است كه ناصرالدین شاه قاجار به این دلیل كه پنجاه سال كه معادل یك قران است، سلطنت كرد و كاخ زیبایی را كه در سال ۱۲۶۷ساخت صاحبقرانیه نامید.

با توجه به متون تاریخی مشخص می‌شود كه در گذشته اطلاق لفظ صاحبقران به پادشاهان، اهمیت بسیاری داشت و بیشتر حكمرانان ایران برای نشان دادن قدرت و شجاعت خود از این لقب استفاده می‌كردند. شاید مهمترین پادشاهی كه به لقب صاحبقران مشهور شد، ناصرالدین شاه قاجار بود. اما پیش از او پادشاهان دیگر نیز این لقب را داشتند. نوشته كوچكی پشت الماس كوه‌نور حك شده كه متن آن چنین است: سلطان صاحبقران فتحعلی شاه قاجار.

در بسیاری از نوشته‌هایی كه از دوران صفوی و افشاریه مانده نیز این لقب را در كنار پادشاهانی چون نادرشاه افشار و شاه عباس دوم مشاهده می‌كنیم.

صاحبقرانیه

محمدشاه غازی پدر ناصرالدین شاه در قلعه‌ی محمدیه درگذشت. این قلعه که کاخ ییلاقی محمدشاه بشمار می‌رفت، کنار جاده‌ی اوین، به فاصله‌ی دویست قدم در شمال غربی باغ فردوس واقع بود ولی امروز چیزی از آن به‌جا نمانده است.

ناصرالدین شاه پس از مرگ پدر و آمدن به تهران چون از انجام مراسم عزاداری و تاجگذاری فراغت یافت یک روز، هنگامی که می‌خواستند وسایل رفتن او را به ییلاق فراهم کنند «ایشیک آقاسی» را که رئیس تشریفات بود، احضار کرد و گفت من امسال از رفتن به ییلاق صرف نظر می‌کنم، قلعه‌ِی محمدیه گذشته از آن‌که جایی گرم و کم آب است، مرا به یاد پدر تاجدار مرحومم می‌اندازد، دستور بده اطراف تهران را بازدید کنند، ببینند کجا بیشتر خوش آب و هوا و در تابستان خنک‌تر و باصفاتر است. ایشیک آقاسی پس از مدتی جستجو به عرض رسانید که هیچ جا را در میان ییلاقات تهران بهتر و مناسب‌تر از نیاوران نیافته است. روز بعد ناصرالدین شاه شخصاً به بازدید جایی که ایشیک آقاسی برگزیده بود رفت و آن‌جا را پسندید. او در سال در سال ۱۲۶۷ هجری قمری (۱۲۲۷ هجری شمسی) حاج علیخان حاجب الدوله را مامورِ ساختِ عمارت صاحبقرانیه کرد. در گذشته هر قرن را هشتاد سال حساب می‌كردند و كسی كه به سی‌امین سال حیات خود رسیده یك قران را گذرانده بود. یعنی هر دوره سی ساله را یك قران می‌گفتند. پادشاهی كه بیش از سی سال سلطنت كرده بود صاحبقران نامیده می‌شد. از آن‌جا که ساختمان این عمارت بعد از نخستین سی سال پادشاهی ناصرالدین شاه، کامل شد، وی این کاخ را «صاحبقرانیه» نامید.

از آن پس صاحبقرانیه رسماً کاخ ییلاقی ناصرالدین شاه شد. ناصرالدین شاه از اواسط بهار هر چند روزی را در یکی ازباغ‌های سلطنتی بسر می‌برد، ابتدا به باغ شاه می‌رفت، و پس از آن سری به عشرت آباد می‌زد، و روزی چند در قصر قاجار و سپس در سلطنت آباد اقامت می‌کرد، و آن‌گاه به صاحبقرانیه می‌رفت، در حدود یک ماه و گاهی اوقات دو ماه آن‌جا می‌ماند و می‌گفت: «اقامت در هیچ‌کدام از این قصرها و باغ‌ها مثل صاحبقرانیه به دلم نمی‌چسبد».

در وسط کاخ، تالار بزرگ آینه واقع است، یک پنجره‌ی بزرگِ این تالار، به سمت جنوب شهر تهران باز می‌شود و پنجره‌ی شمالی به سوی کوه البرز نگاه می‌کند؛ و در دو طرف آن، دو در بزرگ منبت‌کاری، به دو راهرو وسیع باز می‌شود.

در تهران، در کاخ گلستان نیز تالار آینه وجود دارد، اما مسلماً به بزرگی و زیبایی و تالار جهان‌نمای صاحبقرانیه نیست. تالار جهان‌نما گویی از در و دیوارش نور می‌بارد.

به طور کلی کاخ عظیم صاحبقرانیه از دو قسمت تشکیل شده: کاخ بزرگ و اندرون و حرمسرا. کاخ بزرگ عبارت است از یک تالار آینه و چندین اطاق دو طبقه، و حرمسرا شامل چهل تا پنجاه ساختمان بود که غیر از عمارت بزرگ، هر یک دارای چهار اتاق و یک ایوان و به اصطلاح هر دستگاه ویژه‌ی یک یا دو تن از زن‌های شاه بود. در وسط کاخ، تالار بزرگ آینه واقع است، یک پنجره‌ی بزرگِ این تالار، به سمت جنوب شهر تهران باز می‌شود و پنجره‌ی شمالی به سوی کوه البرز نگاه می‌کند؛ و در دو طرف آن، دو در بزرگ منبت‌کاری، به دو راهرو وسیع باز می‌شود. در تهران، در کاخ گلستان نیز تالار آینه وجود دارد، اما مسلماً به بزرگی و زیبایی و تالار جهان‌نمای صاحبقرانیه نیست. تالار جهان‌نما گویی از در و دیوارش نور می‌بارد.

پس از ناصرالدین شاه، مظفرالدین شاه تغییراتی در ساختمان ایجاد و قسمتی از حرمسرا را خراب کرد. فرمان مشهور مشروطیت نیز در حیاط کاخ صاحبقرانیه، توسط او امضا گردید. در زمان احمدشاه نیز حرمسرای کاخ محدودتر شد. با سقوط قاجاریان، صاحبقرانیه تا سال ۱۳۱۸ به دست فراموشی سپرده شد. در این مدت رضاخان به ساخت و ساز کاخ‌های متعدد در سعدآباد پرداخت.

در سال ۱۳۱۸ رضاخان، به هنگام ازدواج محمدرضا پهلوی با فوزیه، تصمیم گرفت از این کاخ برای پذیرایی از میهمانان خود استفاده کند. بنابراین دستور داد که کاخ صاحبقرانیه را به صورت یک قصر جدید آبرومند درآورند. پس بخشی از دیوار میان دیوانخانه و حرمسرا که به دستور مظفرالدین شاه کشیده شده بود و چندین دستگاه عمارت دور کاخ را خراب کردند. مبلمان کاخ عوض شد و تعدادی از گرانبهاترین فرش‌های کاخ گلستان به این مکان انتقال یافت. برای تزیین دیوارها، کاغذ مخصوص به اروپا سفارش داده شد و برای انتخاب پارچه‌ی پرده‌ها و مبل‌ها از یک طراح خارجی استفاده شد. برای سفره خانه صاحبقرانیه، سرویس ویژه سفارش داده شد. هشت ماه تمام، شب و روز، گروهی مهندس و نجار و نقاش به کار مشغول بودند تا کاخ آماده شد، ولی به دلیل سرمای شدید آن سال، مراسم در مکان دیگری برگزار شد.

در زمان محمدرضا پهلوی نیز تغییراتی اساسی در قسمت‌های داخلی بنا و دکوراسیون آن ایجاد شد و طبقه اول یعنی حوضخانه برای پذیرایی میهمانان و طبقه دوم به عنوان دفتر کار محمدرضا پهلوی مورد استفاده قرار گرفت.

پس از انقلاب اسلامی، کلیه‌ی اموال کاخ توسط کارشناسان صورت برداری و کل بنا از سال ۱۳۷۴ استحکام بخشی، مرمت و بازسازی شد. گچبری‌ها، آینه‌کاری‌ها، اُرسی‌ها، درها و… توسط هنرمندان و استادکاران، جانی تازه گرفت و برخی از نفیس‌ترین قالی‌ها مرمت شد. با استفاده از چند اتاق اداری و خدماتی، برخی از اسناد و مدارک تاریخی مرتبط با دوره‌ی قاجار و پهلوی -با رعایت موازین موزه‌آرایی- تلاش شد تا سیر کوتاهی از تاریخ و هنر این دو دوره در صاحبقرانیه، به نمایش گذاشته شود.

دو تابلوی بزرگ شاهزادگان قاجاری بر دیوارهای شمالی و جنوبی قرار دارد. در اتاق اول عکس‌هایی از صاحبقرانیه‌ی زمان ناصرالدین شاه و در اتاق بعدی، فرمان مشروطیت (همان‌طور که ذکر شد اصل این فرمان در تاریخ ۱۴ جمادی الاخر ۱۳۲۴ هجری قمری در کاخ صاحبقرانیه امضاء شد)، اسناد این دوره و تصاویری از شخصیت‌های دوران مشروطیت دیده می‌شود. بعد از اتاق مذاکرات نظامی (با شیشه‌های ضدگلوله و فضای آکوستیک) ، تالار جهان‌نما یا تالار آینه قرار دارد. آینه‌کاری‌های ظریف با گچبری‌های هنرمندانه و ارسی‌های چشم‌نواز، به عظمت این بنا افزوده است. در شاه نشین شمالی این تالار، میز کار محمدرضا پهلوی قرار دارد.

دیوارهای شاه‌نشین جنوبی را سلاح‌های کوچک سرد و گرم از دوران زند و قاجار آذین کرده و چند قالی نفیس ایرانی کار هنرمندان تبریزی و کارگاه‌های عمواغلی و ارجمند کرمان کف تالار را پوشانده است. چند گلدان از کارخانه‌های میسن آلمان و سور فرانسه در این تالار دیده می‌شود.

از دیگر اتاق‌های این کاخ می‌توان به اتاق‌های استراحت نیم‌روزی، اتاق مذاکرات خصوصی، انتظار سفرا، منشی، هدایا و دندانپزشکی محمدرضا پهلوی نام برد. از سال ۱۳۴۶ تا ۱۳۵۷ از این کاخ به عنوان دفتر کار محمدرضا پهلوی استفاده می‌شده است.

مجموعه‌ای از عکس‌های سران کشورهای خارجی و نیز آثار اهدایی به دربار و مدال‌ها و نشان‌ها در اتاق‌های این بخش به نمایش گذاشته شده است. در سرسرای ضلع شرقی این طبقه، مجسمه ونوس از سنگ مرمر، بازدیدکننده را بدرقه می‌کند. کلیه مبلمان صاحبقرانیه به سفارش و دستور فرح دیبا از فرانسه خریداری شد. لوسترها ساخت کشور چکسلواکی و کارخانه‌ی باکارای فرانسه و ظرف‌ها ساخت کارخانه‌ی روزنتال آلمان است.

حوضخانه

طبقه زیرین کاخ صاحبقرانیه حوضخانه نام دارد. در اتاق‌های این کاخ انواع بافته‌های قاجاری، آثار لاکی شامل جعبه‌ها، جلدها، قلمدان‌ها و آثار خوشنویسی، نگارگری و سوخت از هنرمندان نامی ایران به نمایش گذاشته شده است.

کرسی خانه با گچبری‌ها و کتیبه نگاری‌های چهار طرف دیوار و تابلوی یوسف و زلیخا، یکی از دیدنی‌ترین بخش‌های صاحبقرانیه است.

حوضخانه به لحاظ معماری و تزئیناتی چون گچبری‌ها، ارسی‌های فاخر و آثار موجود در آن، بعد از تالار جهان‌نما از زیباترین بخش‌های کاخ است. حوض، در وسط بنا قرار دارد و اطراف آن را مبلمان فراگرفته است. یک جار و چند تابلوی نقاشی، از جمله تابلوی حوضخانه صاحبقرانیه اثر کمال الملک در این فضا به چشم می‌خورد.

در ازاره‌ی دیوار شاه‌نشین شمالی، مجلس شیخ صنعان (روایت عطار) بر روی سنگ نقر شده است.

در قسمت بار و چایخانه انواع وسایل پذیرایی و انبوه ظرف‌های شیشه‌ای و کریستال، ساخت کشورهای آلمان، روسیه، چکسلواکی، و ایران دیده می‌شود. سقف‌های چوبی منقوش این بخش، متعلق به قرن ۱۲ هجری قمری بوده و از شیراز آورده شده است.

 شهرت سینمایی

سریال تلویزیونی میرزا کوچک‌خان و فیلم‌های سینمایی شازده احتجاب، سلطان صاحب‌قران، دلشدگان و کمال‌الملک در این کاخ فیلم برداری شده‌اند.

آدرس: ميدان باهنر (نیاوران)، مجموعه کاخ نياوران

تلفن: ۲۲۲۸۷۰۱۲-۰۲۱

وبگاه