آشنایی با کاخ گلستان تهران

مجموعه کاخ گلستان یادگاری به جای مانده از ارگ تاریخی تهران است. بنیاد ارگ تاریخی تهران به دوره صفویه و شاه عباس (۹۹۸ ه.ق / ۹۶۹ ه.ش ) باز می گردد. ارگ سلطنتی در دوره کریم خان زند بازسازی شد و در دوره قاجار به محل دربار و سکونت سلاطین قاجار اختصاص یافت.

گفتنی است ناصرالدین شاه قاجار دردوران حیات خود تغییرات بسیاری در مجموعه کاخ گلستان ایجاد کرد.

کاخ گلستان همانند خانه های سنتی ایران دارای دو بخش بیرونی و اندرونی بود. بخش بیرونی که امروزه بنام کاخ گلستان باز شناخته می شود شامل دو قسمت یعنی حیاط دارالحکومه یا دیوانخانه و باغ مربع شکلی به نام باغ گلستان بود که این دو حیاط را بناهائی از یکدیگر جدا می کرد. بخش اندرونی نیز که در شمال بخش بیرونی واقع گردیده بود در دوران پهلوی تخریب شده و در حال حاضر اثری از آن بر جای نمانده است .

تالار عاج بعد از تالار آینه و در سمت غرب تالار برلیان تالار عاج قرار دارد. تاریخ احداث این تالار و حوضخانه آن قبل از تالار سلام و تالار آینه و احتمالا به ۱۲۸۰ ه.ق / ۱۲۴۲ ه.ش در عهد ناصری بر می گردد. بعدها در زمان ناصرالدین شاه در نمای آن تغییراتی داده شد و به صورت امروزی در آمد. در عهد ناصری این تالار به هدایای پادشاهان کشورهای خارجی اختصاص یافته و در زمان پهلوی محل پذیرائی و برپائی مهمانی های رسمی دربار بود. از این رو در آرایش درونی آن تغییرات عمده ای داده شده است.  یک تابلوی نقاشی آبرنگ اثر محمود خان ملک الشعرا در کاخ گلستان موجود است که نمای خارجی این بنا را قبل از بازسازی نشان می دهد .

تالار ظروف: بنای تالار ظروف در شمال باغ گلستان واقع شده است.

این تالار از سمت شرق به عمارت خوابگاه ، از جنوب به تالار برلیان و از غرب به سرسرای اصلی کاخ گلستان منتهی می شود. گفته می شود که این تالار در سال ۱۳۴۴ ه.ش بر روی بقایای عمارت نارنجستان جهت به نمایش گذاشتن ظروفی که پادشاهان کشورهای مختلف به شاهان قاجار اهداء کرده بودند احداث و در همان زمان کلیه آثار یاد شده از گنجینه موزه و تالار سلام به این مکان منتقل گردیده بود .

این تالار در گذشته تنها محدود به بازدید های اختصاصی بوده اما پس از مرمت های لازم در سال ۱۳۹۰ ه.ش برای بازدید عموم گشایش یافت . ظروف چینی اهدائی ناپلئون بناپارت به دربار فتحعلی شاه قاجار، ظروف اهدائی نیکلای اول امپراطور روسیه، آثار وقطعات ساخته شده از سنگ مالاشیت اهدائی الکساندر سوم امپراطور روسیه، ظروف مرصع و ساعت های اهدائی ملکه ویکتوریا و تابلوهای میکروموزائیک اثر گالانت از شاخص ترین آثار به نمایش درآمده در این تالار می باشند .

ایوان تخت مرمر: ایوان تخت مرمر قدیمی ترین بنای موجود در کاخ گلستان می باشد که ساخت آن به دوران کریم خان زند (تابستان ۱۱۷۳ ه.ق / ۱۱۳۸ ه.ش) باز می گردد. ایوان تخت مرمر جایگاهی است که پادشاهان قاجار در آن به مراسم سلام می نشستند و طبقات مختلف مردم را در موقع خاص بار عام می دادند. این عمارت در دوره قاجاریه دستخوش تغییرات زیادی شد. هنگامی که آغا محمد خان در سال ۱۲۰۶ ه.ق / ۱۱۷۰ ه.ش شیراز را تصرف کرد دستور داد تا قصر وکیل را ویران و آثار آن به ایوان دیوان خانه در تهران منتقل شوند. در سال ۱۲۲۱ ه.ق/۱۱۸۵ ه.ش نیز فتحعلی شاه قاجار به حجاران و سنگ تراشان معروف اصفهانی امر کرد که از سنگ مرمر زرد یزد تختی بسازند تا همیشه در وسط ایوان باقی بماند این تخت توسط میرزا بابای شیرازی طراحی شده است.

آخرین بار عام در ایوان تخت مرمر در زمان پهلوی دوم ۱۳۰۴ ه.ش به انجام رسیده است . این بنا در سال ۱۳۷۴ ه.ش پس از مرمت و بازسازی جهت بازدید عموم گشایش یافت .

شمس العماره: شمس العماره یا عمارت خورشید شاخص ترین و یکی از زیباترین بناهای کاخ گلستان است. که در پنج طبقه به دستور ناصرالدین شاه و با سرمایه معیر الممالک و معماری علی محمد کاشی ساخته شد .گویا ناصرالدین شاه بر اثر دیدن تصاویر بناها و آسمان خراش های کشورهای غربی تمایل پیدا می کند بنای مرتفعی نظیر بناهای فرنگستان در پایتخت خود ایجاد نماید تا از بالای آن بتواند منظره شهر را تماشا کند. البته در این میان احداث این بنا را به عنوان یک شاخص مهم شهری هم زمان با احداث خیابان ناصریه (ناصرخسرو) را نیز نمی توان نادیده گرفت.

ساخت بنا در سال ۱۲۸۲ ه.ق/ ۱۲۴۴ ه.ش آغاز و پس از دو سال در سال ۱۲۸۴ ه.ق / ۱۲۴۶ ه.ش به پایان رسید. ساختمان دو برج هم شکل دارد که آینه کاریها و نقاشیها و گچ بری های ازاره ها، دیوارها و سقف های آن از حیث نمایش شیوه های متنوع تزئینات داخلی بناها در ایران بی نظیر است . این بنا پس از مرمت های لازم از سال ۱۳۷۸ ه.ش جهت بازدید عموم گشایش یافت .

نگارخانه: مکان فعلی پرده های نقاشی های ایرانی در ضلع شمال غربی باغ گلستان که امروزه به عنوان نگارخانه شناخته می شود در حقیقت بخشی از حوضخانه تالار سلام (اتاق موزه) می باشد که بعد از سفر اول فرنگستان ناصرالدین شاه قاجار ( ۱۲۹۰ ه.ق / ۱۲۵۲ ه.ش ) و بوسیله حاجی ابوالحسن معمار نوائی ملقب به معمار باشی و مباشرت بنائی میرزا یحیی خان معتمد الملک در سال ۱۲۹۳ ه.ق / ۱۲۵۵ ه.ش به پایان می رسد.

در سال ۱۳۴۶ ه.ش به سبب برگزاری مراسم تاجگذاری پهلوی دوم سقف نگارخانه تعمیر و استحکام بخشی شد و پس از آن نیز در سال ۱۳۷۴ ه.ش بعد از انجام مرمت و بازسازی های لازم با عنوان  نگارخانه برای بازدید عموم گشایش یافت. نگارخانه در حال حاضر شامل دو بخش است :بخش جنوبی متعلق به نقاشان متقدم دوره قاجار مانند میرزا بابا، مهر علی، علی اکبر خان مزین الدوله، ابوالحسن ثانی و … است و بخش دوم نقاشی ها که در ضلع شمالی نگارخانه واقع است و جزء ابنیه پهلوی دوم می باشد به نمایش آثار نقاشان متاخر دوره قاجار مانند محمود خان ملک الشعراء ، محمد غفاری کاشانی (کمال الملک ) ، و … اختصاص یافته است. سعی شده این چیدمان در برگیرنده سیر تحول در هنر نگار گری دوران قاجار بوده باشد تا بررسی و مقایسه آثار را ممکن سازند .

عمارت بادگیر: این عمارت در دوره فتحعلی شاه قاجار و به تاریخ ۴-۱۲۲۲ ه.ق / ۸-۱۱۸۶ ه.ش و به دست معماران ایرانی حاج میرزا جعفر خان تبریزی و عبدالله خان معمار باشی ساخته شده است.

در نتیجه می توان گفت از حیث قدمت پس از ایوان تخت مرمر و عمارت الماس سومین بنای کاخ گلستان محسوب می شود. عمارت بادگیر از یک تالار شاه نشین دو گوشواره دو هشتی و یک حوضخانه که در حال حاضر به موزه عکسخانه مبدل گشته و نیز چهار بادگیر تشکیل شده است .در دوره ناصرالدین شاه این عمارت به دست معمار حاج علی خان حاجب الدوله مورد بازسازی قرار گرفت و پس از تغییراتی به شکل امروزی در آمد از مهمترین وقایعی که در عمارت بادگیر رخ داده می توان به تاجگذاری مظفرالدین شاه در سال ۱۳۱۳ ه.ق / ۱۲۷۴ ه.ش اشاره کرد. در پائیز ۱۳۸۳ ه.ش این بنا بعد از مرمت جهت بازدید عموم گشایش یافت .

موزه مخصوص: موزه مخصوص در شمال کاخ گلستان و در طبقه زیرین تالار سلام قرار گرفته است. این بنا احتمالا به دست توانای حاجی ابوالحسن معمار نوائی و به سال ۱۲۹۱ ه.ق / ۱۲۵۳ ه.ش ساخته شده است. در زمان شاهان قاجار این مکان انبار چینی آلات و نقره هائی بود که کشورهای اروپائی به شاهان قاجار هدیده داده بودند در زمان پهلوی دوم و به سال ۱۳۴۴ ه.ش طی تعمیراتی که جهت آماده سازی کاخ گلستان برای مراسم تاج گذاری انجام گردید به موزه مخصوص تغییر نام یافت و هدایای خصوصی و شاخص پادشاهان اروپائی و همچنین اشیای خاص داخلی به این مکان انتقال داده شد که می توان به تاج آغا محمد خان و عصاها و ادوات رزم و … اشاره نمود موزه مخصوص که تا پیش از این جهت بازدیدهای اختصاصی مورد استفاده واقع می گردید، در سال ۱۳۸۴ ه.ش برای بازدید عموم گشایش یافت .

تالار سلام: تالار سلام یا تالار تاجگذاری در ضلع شمال غربی باغ گلستان قرار دارد. این تالار پس از اولین سفر ناصرالدین شاه به اروپا و بازدید وی از موزه ها و گالری های کشورهای غربی در ارگ سلطنتی احداث شد. بدین منظور در کنار تالار عاج، تالارهائی را بنیان نهاد از جمله سرسرا، تالار آینه و اتاق موزه. ساخت این موزه در سال ۱۲۹۱ ه.ق / ۱۲۵۳ ه.ش آغاز و در سال ۱۲۹۴ ه.ق / ۱۲۵۶ ه.ش پایان یافت. این تالار که از ابتدا به منظور تشکیل موزه بنا گردیده بود بعد ها به علت انتقال تخت سلطنتی از موزه قدیم در عمارت خروجی و تالار آینه بدین ساختمان و برگزاری سلام های خاص در آن نام تالار سلام را به خود گرفت .در سال ۱۳۴۶ ه.ش به سبب آماده سازی تالار برای مراسم تاج گذاری پهلوی دوم در بنا و چیدمان و تزیینات داخلی آن تغییرات مفصلی داده شد و به شکل امروزین در آمد. تالار سلام در سال ۱۳۷۶ ه.ش جهت بازدید عموم گشایش یافت .

عکس خانه:  این بنا که در حقیقت حوضخانه عمارت بادگیر می باشد هم زمان با بنای فوقانی آن (سالن های اصلی عمارت بادگیر ) در زمان فتحعلی شاه قاجار و به تاریخ ۱۲۴۲ ه.ق / ۱۲۰۵ ه.ش ساخته شده است بنای حوض خانه در سال ۱۳۴۸ ه.ش مرمت و نمای داخلی آن توسط استاد شعرباف آجر چینی شد و پس از آن به نمایشگاه دائمی عکس های تاریخی و لوازم عکاسی دوره قاجار اختصاص یافت .

تالار الماس: در سمت جنوبی محوطه باغ گلستان بعد از عمارت بادگیر عمارت الماس قرار دارد . بنای این تالار در زمان فتحعلی شاه آغاز شد ( احتمالا ۱۲۱۶ ه.ق / ۱۱۸۰ ه.ش ) ولی در زمان ناصرالدین شاه تغییراتی در ظاهر و تزئینات آن داده شد . این بنا به مناسبت آینه کاری های داخلیش به نام الماس خوانده شده است و شامل یک تالاربزرگ، اتاق های گوشواره، دهلیزها، بالا خانه ها و پستو های متعددی است. در سه طرف تالار به سبک بناهای عهد فتحعلی شاه سه ایوانچه آینه کاری مقرنس و طاقنما های باریک و کشیده ساخته شده و سمت شمالی تالار با ارسی های بزرگ که دارای شیشه های رنگین زیبائی است پوشیده شده است. اغلب طاقهای این تالار مانند بسیاری از طاقهای دیگر کاخ گلستان در عهد ناصرالدین شاه به طاقهای قوسی یا رومی تبدیل و دیوارهای تالار با انواع کاغذ دیواری اروپائی پوشانیده شد . این عمارت طی سال های ۱۳۷۱ لغایت ۱۳۷۵ ه.ش مورد مرمت اساسی واقع گردیده و در سال ۱۳۷۶ ه.ش جهت بازدید عموم گشایش یافت .

کاخ ابیض( موزه مردم شناسی): در اواخر سلطنت ناصرالدین شاه سلطان عبدالحمید پادشاه عثمانی مقداری اثاثیه ارزشمند و گرانبها برای شاه ایران فرستاد. چون در آن هنگام تقریبا همه کاخ ها و تالارهای سلطنتی مملو از تابلوها و اثاثیه بود، از این رو ناصرالدین شاه تصمیم گرفت که در گوشه جنوب غربی محوطه کاخ گلستان، که سابقا محل کلاه فرنگی یا برج آغا محمد خانی بود کاخ جدیدی بنا کند ( ۱۳۰۸ ه.ق / ۱۲۶۹ ه.ش ) و هدایای سلطان را در آن جای دهد. این بنا به علت سفیدی رنگ نمای ساختمان که به شیوه گچبری و نماسازی شده و نیز به سبب آنکه پله های سرسرای کاخ، مرمر سفید رگه دار بود کاخ ابیض نامیده شد. کاخ ابیض از همان ابتدای ساخت به جلسات هیئت دولت اختصاص یافت. این جلسات تا سال ۱۳۳۳ ه.ش در این کاخ و در تالار سلطان عبدالحمید تشکیل می شد. در سال ۱۳۴۴ به سبب تاجگذاری محمد رضا پهلوی در ضلع غربی و نیز طبقه پایین ساختمان تغییراتی به وجود آمد و از سال ۱۳۴۷ ه.ش به موزه مردم شناسی تبدیل گردید .

خلوت کریمخانی: در شمال غربی باغ گلستان حدفاصل ایوان تخت مرمر و تالار سلام، ایوان سرپوشیده ای به نام جلو خان یا خلوت کریمخانی وجود دارد. این بخش از کاخ گلستان از دو منظر دارای اهمیت است. یکی به سبب اساس بنای آن که در زمان کریمخان نهاده شده و دیگری به موجب رفتار ناجوانمردانه آغا محمد خان و دفن استخوان های کریمخان زند در پای پلکان آن. پیش تر خلوت کریمخانی محل عبور از اندرون و باغ گلستان به دیوان خانه و تخت مرمر بوده اما در زمان ناصرالدین شاه آن معبر مسدود گردید. تزئینات به کار رفته در بنا نیز عمدتا شامل کاشی کاری می باشد علاوه بر تزئینات بنا بایستی از دو عنصر موجود در این بخش نام برد یکی سنگ مزار ناصرالدین شاه که تا زمان انقلاب اسلامی در مجاورت حرم عبدالعظیم واقع شده بود و دیگری تختی از مرمر (عهد فتحعلی شاه) که گفته می شود تخت تابستانی بوده و احتمالا در گذشته از آن برای استراحت در باغ گلستان استفاده می شده است.

تالار آینه: تالار آینه واقع در غرب تالار سلام و چسبیده به آن و در بالای سردر و ایوان سنگی جلو سرسرا، یکی از مشهورترین تالارهای کاخ گلستان است. تالار آینه همزمان با تالار سلام ( حدود سال ۱۲۹۱ ه.ق ) ساخته شده است و جزو بنای موزه جدید محسوب می گردید. ساختمان تالار با آن که حدود سال ۱۲۹۴ ه.ق پایان یافته بود ولی تزئینات و آینه کاریها و گچ بری های آن تا سال ۱۲۹۹ ه.ق ادامه داشته است. شهرت عمده تالار آینه بیشتر بواسطه تابلو رنگ و روغن معروفی است که مرحوم میرزا محمد غفاری کاشانی ( کمال الملک ) به سال ۱۳۱۳ ه.ق از آن تهیه کرده که اینک در تالار سلام کاخ گلستان نگهداری می شود .

تالار برلیان: تالار برلیان در ضلع شمال باغ گلستان قرار دارد. این عمارت از غرب به تالار عاج ، از شمال به تالار ظروف و از شرق نیز به عمارت خوابگاه منتهی می گردد . سطح کف این تالار از سایر تالارهای کاخ گلستان پائین تر می باشد . علت این امر احداث تالار برلیان بر روی پایه های تالار بلور است که در زمان ناصرالدین شاه تخریب شد از متون تاریخی دانسته می شود که در سال ۱۳۰۰ ه.ق / ۱۲۷۹ ه.ش تالار برلیان به طور اساسی تعمیر گردیده است . ابوالحسن ثالث غفاری در تابلوی رنگ و روغن خود که هم اینک در تالار سلام قرار دارد وضع تالار برلیان را پیش از انجام تعمیرات عهد مظفری بخوبی به تصویر کشیده است.

حوضخانه: حوضخانه تالار عاج در دوره ناصری و به سال ۱۲۸۰ ه.ق / ۱۲۴۲ ه.ش بنا شد و پس از بازگشت ناصرالدین شاه از سفر اول فرنگستان تغییراتی عمده در این عمارت داده شده است، این تغییرات بیشتر در جهت هماهنگ کردن نمای بیرونی تالار عاج با بناهای جدید الاحداث سلام و آینه انجام گرفت. این مکان در زمان پهلوی دوم جهت برگزاری اعیاد و مراسم مذهبی مورد استفاده قرار می گرفته است و از سال ۱۳۷۶ ه.ش به محل نمایش مجموعه تابلوها و برخی هدایای پادشاهان اروپائی تبدیل گردید. از اردیبهشت ۱۳۸۹ تالار جنبی این بنا به محل دائمی تصاویر منتخب از سفرهای ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه به فرنگ از مجموعه آلبوم خانه کاخ گلستان اختصاص یافته است.

کاخ گلستان زیبا در خیابان خیام شهر تهران و در حد فاصل خیابان­های امام خمینی، خیام، ناصر خسرو و پانزده خرداد قرار دارد.