آشنایی با توریسم و اکوتوریسم

۱- توریسم چیست؟

در زبان فارسی به معنای مسافرت یا سیاحت است، اما امروزه با گسترش زندگی شهری و ارتباطات دیگر تنها به معنای سفرهای تفریحی و سیاحت نیست بلکه امروزه سفر به هدف‌های مختلفی انجام می‌شود.

گسترش ارتباطات و وسایل ارتباط جمعی و علم اطلاع‌رسانی، بالارفتن قدرت خرید افراد در جوامع و طولانی شدن عمر افراد به‌واسطه پیشرفت‌های علم پزشکی باعث شده تا افراد زیادی تمایل به سفر کردن مشاهده‌ی طبیعت و آب‌وهواهای مختلف و همچنین آشنایی با دیگر فرهنگ‌ها، آداب و رسوم، مذاهب، غذاهای بومی و … دیگر اقوام و ملت‌ها داشته باشند.

به تعریف سازمان جهانی گردشگری (UNWTO) «مجموعه فعالیت‌های فرد یا افرادی که به مکانی غیر از مکان عادی زندگی خود مسافرت و حداقل یک شب و حداکثر یک سال در آنجا اقامت می‌کنند و هدف از مسافرت آنان نیز گذراندن اوقات فراغت است و نه اهدافی نظیر اشتغال و کسب درآمد» گردشگری (توریسم) نامیده می‌شود.

درآمدزا بودن سیر و سیاحت‌ها برای اقشار مختلف جامعه گردشگری را به یک صنعت پردرآمد تبدیل کرده است. آژانس‌های مسافرتی، اقامتگاه‌ها (اعم از هتل‌ها و مسافرخانه‌ها و خانه‌های محلی و …) رستوران‌ها و … ثروت زیادی از طریق این صنعت به دست آورده‌اند و برای افراد بسیاری از طبقات مختلف اجتماعی کارآفرینی شده است.

صنعت توریسم دارای شاخه‌های بسیار گسترده‌ای‌ست که در این مطلب قصد داریم به معرفی کردن آن‌ها به‌صورت تخصصی به مبحث طبیعت‌گردی بالأخص شاخه‌ی اکوتوریسم پردازیم

نمودار شماره ۱

۲- اکوتوریسم چیست؟

۲-۱- واژه‌ی اکوتوریسم

اکوتوریسم مرکب است از دو جزء Eco و Tourism است. Eco پیشوندی یونانی به معنی آمیزه‌ای از مفاهیم محیط‌زیست و زیستگاه است. این مفاهیم بیش از هر چیز طبیعت را تداعی می‌کنند. در زبان فارسی بوم به معنی خانه جایگزین Eco شده است.

واژه‌های زیر با این پیشوند ساخته‌شده‌اند:

Ecology: دانشی است که به روابط بین موجودات زنده و غیرزنده می‌پردازد.

Ecosystem: سیستمی است که دربرگیرنده همه موجودات زنده و غیرزنده یک منطقه است؛ مانند اکوسیستم آبی، کوهستانی و…

Tourism: که در فارسی برای آن جزء دوم کلمه معادل گردشگری را برگزیده‌اند.

 بنابراین واژه Ecotourism به مفهوم Ecological tourism اشاره دارد و می‌توان چنین گفت که مفهوم گردشگری به Ecotourism نزدیک است به‌طوری‌که باعث ترویج حفاظت شود، اثرات منفی بسیار کمی از جانب بازدیدکنندگان بر محیط به‌جای گذارد و شرایطی را برای اشتغال و بهره‌مندی اقتصادی و اجتماعی مردم محلی فراهم کند.

۲-۲- تفاوت توریسم بر پایه طبیعت (طبیعت‌گردی) و اکوتوریسم

طبیعت‌گردی (معادلی واژه Tourism Natural) در مقایسه با اکوتوریسم تعریف‌های کلی‌تری دارد و به‌تمامی سفرها و بازدیدها و فعالیت‌ها در دامن طبیعت گفته می‌شود. قسمتی از این سفرها و فعالیت‌ها که مسئولانه و با لحاظ کردن خط قرمزهای زیست‌محیطی و فرهنگی صورت می‌گیرند، اکوتوریسم نام دارند.

نمودار شماره ۲

در واقع: «اکوتوریسم سفر و بازدیدی زیست‌محیطی و مسئولانه از مناطق طبیعی بکر است که به‌منظور لذت بردن از طبیعت و درک مواهب آن و نیز ویژگی‌های فرهنگی مرتبط با آن انجام شود.»

‘Ecotourism is responsible travel to natural areas that conserves the environment and sustains the wellbeing of local people.’ (TIES-1991)

اکوتوریسم از جهتی پدیده‌ای اقتصادی و درآمدزاست و گردش مالی قابل‌توجه در بازار توریسم دنیا که سود آن به جوامع محلی و بهبود زندگی آن‌ها و همچنین به حفظ طبیعت و حیات‌وحش منطقه کمک می‌کند؛ و از دیگر سو ابزاری برای توسعه پایدار است.

(توسعه‌ی پایدار فرآیندی است از توسعه سرزمین، شهرها، مشاغل، جوامع و مانند آن که برآورنده نیازهای امروزی بشر باشد، بی آنکه قابلیت سرزمین را برای تأمین نیازهای نسل‌های بعدی به مخاطره اندازد).

۲-۳- زیرشاخه‌های اکوتوریسم

 کوهنوردی، غارنوردی، سنگ‌نوردی و…

 مشاهده طبیعت و چشم اندازه‌ای طبیعی

 عکاسی از طبیعت و حیات‌وحش

 مشاهده حیات‌وحش (پرنده‌نگری، مشاهده گیاهان، مشاهده پستانداران، مشاهده پروانه‌ها و مشاهده دلفین‌ها و مشاهده تخم‌گذاری لاک‌پشت‌ها و …)

 طبیعت‌درمانی

 مردم‌شناسی

 بیابان‌گردی

 …

۳- نمونه‌ای از قوانین اخلاقی برای دست‌اندرکاران مختلف صنعت اکوتوریسم:

۳-۱- قوانین اخلاقی مربوط به تورگردان‌ها و برنامه ریزان سفر:

o تلاش برای حفظ طبیعی مکان‌های مورد بازدید

o احترام به خط قرمزهای فرهنگ‌ها

o صرفه‌جویی در مصرف انرژی (آب، برق و…)

o تولید حداقل زباله و ضایعات زیست‌محیطی در تور (تورگردان‌ها می‌توانند در تهیه‌ی پکیج‌های غذایی تور تا حد امکان از ظروف یک‌بارمصرف استفاده نکنند).

o اجرای برنامه بازیافت مواد در تور

o حمایت از افرادی که کدهای اخلاقی را رعایت می‌کنند.

o ایجاد شبکه‌های همکاری با سایر گروه‌ها جهت تشویق آن‌ها به رعایت قوانین اخلاقی

o کمک به بالا بردن سطح آگاهی و دانش مسافران و افراد جامعه از طریق ارائه اطلاعات مستند و بروشورها و کاتالوگ‌هایی با اطلاعات مفید.

o حمایت از آموزش‌های اکوتوریسم و آموزش به مدیران و برنامه ریزان این صنعت

o استفاده از راهنمایان متعهد به فرهنگ و محیط‌زیست محلی و کنترل عملکرد آن‌ها در سفرها.

۳-۲- قوانین اخلاقی مربوط به اکوتوریست ها

گردشگران باید بدانند در صورت رعایت اصول و کدهای اخلاقی و فرهنگی جامعه مقصد خواهند توانست سفر مفرح و مفیدی داشته باشند. در اینجا به نمونه‌هایی از کدهای اخلاقی گردشگران طبیعت اشاره می‌کنیم:

o به جز رد پا در طبیعت چیزی از خود به‌جای نگذارید.

o در طبیعت از مسیرهای پاکوب حرکت کنید و مراقب باشید هنگام راه رفتن به گیاهان، حشرات و یا آشیانه پرندگان آسیب نرسانید.

o محیط طبیعی مورد بازدید خود را تمیزتر از زمان آغاز بازدید تحویل دهید.

o آرامش حیات‌وحش را برهم نزنید.

o از قوانین و مقررات مناطق مورد بازدید پیروی کنید.

o از محصولاتی که از حیوانات و گیاهان در خطر انقراض تهیه می‌شود خریداری نکنید (مانند پوست‌واستخوان و شاخ حیوانات و…)

o از برنامه‌های حفاظتی در مناطق مورد بازدید پشتیبانی کنید.

o از خدماتی که حداقل اتلاف انرژی دارند، استفاده کنید.

o با خرید محصولات محلی به اقتصاد جامعه محلی کمک کنید.

o باورها و اعتقادات مردم منطقه را بشناسید و به آن‌ها احترام بگذارید. با رعایت احترام به سنت‌های محلی باعث حفظ فرهنگ بومی و غرور ملی در جامعه میزبان شوید.

o تا حد امکان از برپاکردن آتش در طبیعت خودداری کنید و در صورت نیاز به آتش از حداقل میزان چوب استفاده کنید.

o آب را آلوده نکنید (به عنوان مثال مواد شوینده را وارد آب رودخانه نکنید).

o از ایجاد سروصدا در طبیعت خودداری کنید (در غیر این صورت حیات‌وحش را دچار آشفتگی خواهید کرد).

o از نوشتن یادگاری بر آثار تاریخی و طبیعی خودداری کنید و دیگران را نیز از این عمل منع کنید.

o از چیدن گل در طبیعت خودداری کنید و در عوض با عکاسی، از آن لذت ببرید.

o از مکان‌های خصوصی کدهای اخلاقی را رعایت نمایید و با عکس‌برداریِ بدون اجازه حریم‌ها را نشکنید.

o به اماکن مقدس احترام بگذارید.

o توجه داشته باشید شما با پول دادن به افراد و به‌ویژه کودکان آن‌ها را به تکدی‌گری عادت می‌دهید (ولی هرگاه از جامعه‌ی بومی خدماتی دریافت کردید حتماً درصدد جبران آن برآیید).

o اطلاعات غلط راجع به شهرنشینی و رفاه نسبی در شهر و … به افراد محلی ندهید.

o اگر با گروه سفر می‌کنید، از قوانین حاکم بر تور پیروی کنید. (به‌موقع سر قرار حاضر شوید، به دستورالعمل‌هایی که توسط راهنما ارائه می‌شود گوش دهید و…).

o از شوخی‌های خطرناک در تور اجتناب کنید.

۳-۳- نمونه‌ای دیگر از قوانین اخلاقی برای طبیعت گردان علاقه‌مند به فرهنگ بومی، تدوین‌شده توسط کولوین (Colwin)

o به اکوتوریست ها پیشنهاد می‌دهیم برای کسب اطلاعات در مورد مناطق مورد بازدید به مکان‌های ارائه اطلاعات معتبر یا وب‌سایت‌های انجمن‌های مربوطه مراجعه کنند (مانند سازمان میراث فرهنگی)

o بدون اجازه و مجوز به گیاهان و یا محصولات گیاهی دست نزنید.

o سعی کنید که پوشش و لباس شما مناسب و مطابق با شئون اجتماعی منطقه باشد. به آداب و سنت‌های بومی منطقه احترام بگذارید. با افراد محلی به گونه‌های رفتار کنید که توقع دارید بازدیدکنندگان وطن شما، با شما برخورد نمایند.

(آشنایی با زندگی جامعه محلی)

۳-۴- وظایف آژانس‌ها و کانترهای فروش تور خارجی

این آژانس‌ها معمولا متناسب با سلیقه اکوتوریست های کشور خود (مبدا)، کشور مقصد، نوع فعالیت و برنامه سفر را انتخاب می‌کنند. اینکار با مشورت کامل با اپراتورهای ورودی (آژانس‌های کشور مقصد) انجام می‌شود تا برنامه ریزی و اجرا به بهترین شکل صورت گیرد.

۳-۵- راهنمایان اکوتوریسم

باید ضمن آشنایی با فنون عمومی راهنمای تور، از دانش و مهارت های زیر نیز برخوردار باشند:

– اعتقاد به اصول اکوتوریسم و داشتن اخلاق و رفتار زیست‌محیطی.

– آشنایی عمومی با سرزمین (محیط‌زیست، جغرافیا، تاریخ، فرهنگ‌های بومی و…).

– اطلاعات جامع برای تفسیر، در رابطه با منطقه یا مناطقی که درآنها فعالیت می‌کند.

– اطلاعات جامع برای آموزش گردشگران طبیعت، در رابطه با محیط‌زیست و اهمیت حفاظت.

– اطلاعات کافی در رابطه با موضوع یا فعالیت اصلی هدف سفر.

– آگاهی از مقررات بازدید از مناطق تحت حفاظت و سایر مناطق طبیعی مورد بازدید

– آشنایی با برنامه های طبیعت‌گردی و قابلیت سرپرستی این نوع برنامه‌ها

– آشنایی با مدیریت تور در شرایط بحرانی (مدیریت بحران).

– آشنایی با اصول استقرار در طبیعت.

– آشنایی با کمک‌های اولیه.

– آشنایی با ابزار و تجهیزاتی که درسفرهای اکوتوریستی کاربرد دارند.

۴- انواع اکوتوریست‌ها

«در مبحث اکوتوریسم، طبیعت گردان به روشهای مختلفی تقسیم بندی میشوند، مبنای یکی از این تقسیم بندی ها، هدف سفر است که بر این اساس اکوتوریست ها به سه دسته تقسیم میشوند.»

(TIES 1991)

 اکوتوریست های دارای هدف خاص

 اکوتوریست های دارای هدف عام

 اکوتوریست های اتفاقی

۴-۱- اکوتوریست‌های دارای هدف خاص

معمولا توریست‌ها در این گروه پیش از سفر به کسب اطلاعات راجع به منطقه مورد بازدید پرداخته‌اند و با حساسیت های طبیعی و فرهنگی و زیست‌محیطی منطقه آشنا هستند.

تورهای تحقیقاتی، تورهای تخصصی عکاسی، تورهای فرهنگی و تورهای پرنده نگری نمونه‌هایی از تورهای دارای هدف خاص هستند.

۴-۲- اکوتوریست های دارای هدف عام

این گروه از طبیعت گردان از کلیت سفر به طبیعت و آشنایی با دیگر فرهنگ‌های محلی لذت می‌برند.

برای این گروه از مسافران اطلاعاتی نظیر اطلاعات تاریخی و فرهنگی و زیست‌محیطی مرتبط با منطقه مورد بازدید بسیار جالب و قابل توجه می باشد.

۴-۳- اکوتوریست های اتفاقی

گروهی که با اهداف دیگر نطیر تجارت یا کار سفر خود را آغاز کرده و در طول سفر خود تصمیم می‌گیرند از سایت های طبیعی یا تاریخی موجود در محل نیز بازدید کنند.

راهنما در برخورد با این گروه بسیار باید دقت داشته باشد تا آن‌ها را با حساسیت ها و خط قرمزهای منطقه مورد بازدید آشنا کند و حس علاقه مندی و احترام را در مسافران ایجاد کند.

۵- منابع

مقدمه‌ای بر طبیعت‌گردی /دیوید فیل / جعفر اولادی قادیکلایی

توریسم و توسعه پایدار / دکتر شمس السادات زاهدی

مطالب موجود در جزوه‌ی آموزشی اکوتوریسم برای راهنماهای طبیعت‌گردی/مهندس هومن جوکار و افسانه احسانی

 www.Ecotourism.org

 www.Nature.org

نگارش: کافه گردش ( مریم ثانی )

• تور مشهد